Zosia Brzozowska o Janie Zamoyskim – Szkoła Podstawowa nr 2 w Mosinie

Jan Zamoyski

Jan Zamoyski, a właściwie Jan Sariusz Zamoyski, przyszedł na świat w Skokówce 19 marca 1542 roku. Zmarł w 1605 roku. Jako polski magnat, szlachcic pochodzący z rodziny o tradycjach kalwińskich, należał do najbardziej wpływowych ludzi swej epoki w Polsce.

Krótki życiorys Jana Zamoyskiego

Jan Sariusz Zamoyski (łac. Ioannes Zamoyski de Zamoscie; 19 marca 1542 – 3 czerwca 1605) był polskim szlachcicem, magnatem i I ordynatem Zamościa. Pełnił funkcję sekretarza królewskiego od 1565 r., zastępcy kanclerza od 1576 r., kanclerza wielkiego koronnego od 1578 r. I hetmana wielkiego koronnego od 1581 r..

Zamoyski był starostą generalnym miasta Krakowa w latach 1580-1585, starostą bełskim, międzyrzeckim, krzeszowskim, knyszyńskim i tartu. Był oprócz tego ważnym doradcą królów Zygmunta II Augusta i Stefana Batorego, był jednym z głównych przeciwników następcy Batorego, Zygmunta III Wazy, i jednym z najbardziej utalentowanych dyplomatów, polityków i mężów stanu swoich czasów, stanowiąc znaczącą postać w polityce Rzeczypospolitej Obojga Narodów przez całe swe życie.

Biografia i życiorys Jana Zamoyskiego

Wczesne lata

Jan Zamoyski urodził się 19 marca 1542 r. w Skokówce. Jego ojciec był kasztelanem chełmskim, natomiast jego matka – Anna Herburtówna, zajmowała się domem. Naukę rozpoczął w szkole w Krasnymstawie, ale gdy miał trzynaście lat, został wysłany na studia za granicę; od 1555 do 1559 przebywał na dworze królewskim w Paryżu. Już w tym młodym wieku uczęszczał na wykłady na Sorbonie i Collège de France. W 1559 r. na krótko był w Polsce, a następnie uczęszczał na Uniwersytet w Strasburgu; po kilku miesiącach przeniósł się na Uniwersytet w Padwie, gdzie od 1561 r. studiował prawo i otrzymał doktorat w 1564 r.. Podczas lat spędzonych za granicą nawrócił się z kalwinizmu na katolicyzm. Podczas swojej edukacji zaczął aktywnie uczestniczyć w polityce uniwersyteckiej, a w 1563 r. został wybrany na rektora wydziału prawa. Mniej więcej w tym czasie napisał także swoje “De senatu Romano”, broszurę na temat rządu starożytnego Rzymu. Powrócił do Rzeczypospolitej w 1565 r. będąc pierwszą osobą, która otrzymała list z wyróżnieniem od senatu Republiki Weneckiej.

Autograf Jana Zamoyskiego

Działalność dworska

Szczególnie pociągała go polityka. Dzięki temu znalazł się na dworze królewskim Zygmunta II Augusta. Został tam sekretarzem króla. Przyjaźnił się m.in. z Hieronimem Ossolińskim – kalwinem piastującym funkcje kasztelana sandomierskiego. Prowadził zdecydowaną politykę wymierzoną przeciwko wpływom obcych rodów, w szczególności Habsburgom.

Hetman Jan Zamoyski na koniu, obraz Jana Styki

Był zdecydowanym zwolennikiem Henryka II Walezego, a później Stefana Batorego – w roku 1575. To Jan Zamoyski był tym pośród wizjonerów politycznych RP, którego pomysł dotyczył umieszczenia Anny Jagiellonki na tronie polskim. Gdy Stefan Batory został wreszcie królem Polski (a to poprzez małżeństwo z Anną Jagiellonką w roku 1576), Jan Zamoyski pozostawał z nim w całkiem dobrej komitywie – był wówczas Zamoyski osobistym zaufanym Batorego, jego doradcą i powiernikiem. Stefan Batory stał się jednym z najpotężniejszych ludzi w całej Rzeczypospolitej. Chciał, podobnie jak Zamoyski, umocnienia władzy królewskiej.

Herb Jana Zamoyskiego

Przeciwko Habsburgom

Zamoyski brał udział w wojnie z Rosją, tamże w bitwach w miejscowościach Wieliż i Zawołocze. Dzięki jego inicjatywie tron Rzeczypospolitej po śmierci Batorego dostał się w ręce Zygmunta III Wazy. Dzięki Janowi Zamoyskiemu Maksymilian III Habsburg został pojmany w jednej z rozegranych wtedy bitew – pod Byczyną. Uzurpator Habsburg dzięki temu to właśnie zrzekł się pretensji do tronu polskiego. Potem jednak Zamoyski nie zgadzał się na politykę Zygmunta II Wazy, bowiem król pragnął władzy absolutnej oraz tronu szwedzkiego poprzez współpracę właśnie z Habsburgami.

Jan Zamoyski odwiedza Jana Kochanowskiego w Czarnolesie – Karol Miller (1877)

Polityka zagraniczna i wewnętrzna

Później Jan Zamoyski postanowił na własną rękę zająć się dziejącymi się sprawami w Mołdawii. Na tronie Mołdawii zasiadł dzięki Zamoyskiemu Jeremi Mohyła. Pomógł też następnie Szymonowi Mohylowi zdobyć władzę w ziemiach wołoskich. Uczestniczył potem Zamoyski w bitwie o Inflanty, mógł się wykazać i zrobił to – odniósł kilka zwycięstw.

Portret Jana Zamoyskiego, miedzioryt Dominika Custosa z około 1600 roku

Zamoyski, kontrolując zarówno urząd kanclerza, jak i urząd Wielkiego Hetmana, był jednym z najpotężniejszych ludzi w kraju, uzyskał bowiem zarówno władzę Wielkiego Hetmana (głównego dowódcy sił zbrojnych), jak i kanclerza, wtedy to właśnie połączonych po raz pierwszy w rękach jednej osoby. Był odpowiedzialny za większość polskiej polityki wewnętrznej i zagranicznej. Uważany jest za jednego z najwybitniejszych mężów stanu w historii Polski.

Złoty medal z wizerunkiem Jana Zamojskiego z roku 1598

Rodzina

Wybudował Zamość oraz ufundował Akademię Zamoyską, niejako w miejscu swym rodzinnym. Był żonaty aż czterokrotnie: z Anną Ossolińską, następnie Krystyną Radziwiłłówną by pokochać wreszcie Gryzelde Batorówne oraz zakończyć życie z Barbarą Tarnowską. Miał syna Tomasza Zamoyskiego.

Odszedł w swych włościach w 1605 roku.

Tablica genealogiczna rodziny Jana Zamoyskiego

Majątek

W ciągu swojego życia zdążył bardzo się wzbogacić. Pozostawił swojemu spadkobiercy 11 miast i ponad 200 wsi oraz jako dzierżawca dóbr królewskich 12 miast i 612 wsi. Jego roczny dochód szacowany był na 200 000 złotych. W 1580 założył miasto Zamość, a w 1589, w celu utrzymania pozycji rodu i zapobieżenia rozdrobnieniu majątku, utworzył Ordynację Zamojską, którą zarządzało po nim kolejno piętnastu ordynatów i która przetrwała do 1944 r. Zamoyski dbał o racjonalne wydawanie pieniędzy, oferował rzemieślnikom tanie kredyty, sprowadzał kupców, budował huty żelaza i szkła oraz cegielnie. W 1595 r. ufundował Akademię Zamojską. Posiadał własne wojsko, w skład którego wchodziło 4000 piechoty (głównie piechoty węgierskiej) oraz 2000 jazdy.

Stosunek do religii

Jan Zamoyski patrzył na sprawy religii bardziej poprzez sprawy polityki niż teologii. Jego ojciec i stryj byli kalwinami, a sam zamienił kalwinizm na katolicyzm dopiero na studiach w Padwie. Obie żony Jana Zamoyskiego były wyznania protestanckiego. Ponadto Jan wydał przyrodnią siostrę Zofię za kalwinistę Łukasza Działyńskiego, a siostrzenicę Annę Oleśnicką za luteranina Jana Dulskiego. Wielu wyznawców protestantyzmu przebywało też na jego dworze i mimo, że nie mogli osiedlać się w Zamościu, to cieszyli się swobodą religijną w jego Ordynacji. Kanclerz był też jednym z twórców unii brzeskiej i był przychylnie nastawiony do kościołów wschodnich, czemu dał wyraz pozwalając się osiedlać w Zamościu Ormianom i Grekom. Jan Zamoyski nie lubił ostentacyjnej pobożności, czemu dał wyraz zalecając, by na jego nagrobku nie było żadnych symboli religijnych.

Twórczość

Ważniejsze utwory

De senatu romano libri II, Wenecja 1563, drukarnia Ziletti; wyd. następne: Strasburg 1608; Strasburg 1670; unikat wyd. 3. w Bibliotece w Uppsali

Oratio qua Henricum Valesium regem renuntiat, Paryż 1573, drukarnia Morelli; wyd. następne przy: S. Reszka De rebus in electione… Henrici regis Poloniae, Rzym 1574; przekł. polski pt. Mowa J. Zamoyskiego do Henryka Walezjusza, wyd. L. Niedźwiedzki (wraz z tekstem łac.), Paryż 1864; przekł. francuski: L. Le Roy, 1574

6 mów z lat 1575–1605, wyd. A. Małecki „Wybór mów staropolskich świeckich’, Kraków 1860, Biblioteka Polska, zeszyt 6-8 (tu również wiadomości o wcześniejszych przedrukach); Mowę na sejmie w Warszawie 1605, wyd. J. Czubek Pisma polityczne z czasów rokoszu Zebrzydowskiego 1606-1608, t. 2, Kraków 1918; liczne mowy wyd. w: Archiwum Jana Zamoyskiego; zob. Ważniejsze listy i materiały; zob. także: „Diariusze sejmowe r. 1597”, wyd. E. Berwiński, Scriptores Rerum Polonicarum, t. 20 (1907); por. B. Nadolski „Wybór mów staropolskich”, Wrocław 1961, Biblioteka Narodowa, seria I, nr 175; przekł. francuski mowy z roku 1605, wyd. K. Sienkiewicz, przy wyd.: La deffaicte des Tartares et des Turcs faicte en 1589, Paryż 1859

Accusationis in Christophorum Sborovium actiones tres, Kraków 1585, drukarnia Łazarzowa (mowy łacińskie przeciw K. Zborowskiemu, wyd. pod nazwiskiem Andrzeja Rzeczyckiego).

Dialectica Ciceronis, wyd. Zamość 1604 – jest dziełem Adama Burskiego, któremu Zamoyski dostarczył materiału, tzw. notat padewskich, i poddał pomysł pracy.

Ważniejsze listy i materiały

Archiwum Jana Zamoyskiego, t. 1 (1553-1579), wyd. W. Sobieski, Warszawa 1904; t. 2 (1580-1582), wyd. J. Siemieński, Warszawa 1909; t. 3 (1582-1584), wyd. J. Siemieński, Warszawa 1913; t. 4 (1585-1588), wyd. K. Lepszy, Kraków 1948 (tu m.in.: korespondencja z różnymi osobami: Albrechtem księciem pruskim, Górkami, Henrykiem Walezym, S. Hozjuszem, S. Karnkowskim, W. Laureo, cesarzem Maksymilianem, P. Manucjuszem, P. Myszkowskim, A. Opalińskim, A. Possewinem, Radziwiłłami, Stefanem Batorym, K. Sygoniuszem, Zygmuntem III; z różnymi urzędami oraz korespondencja różnych osób dot. J. Zamoyskiego; wyd. po raz pierwszy z rękopisów, a także przedruki większości niżej podanych pozycji; zestawienie innych wyd. wcześniejszych zob.: Archiwum…, t. 1, wstęp: s. VII-VIII; listy z roku 1583, pominięte w t. 3 Archiwum…, znajdują się w kopiariuszu Andrzeja Opalińskiego, Biblioteka Kórnicka)

Do Pawła Manucjusza, dat. w Padwie 23 października 1562, 2 kwietnia 1563, wyd. K. Miaskowski „Dwa nieznane listy J. Zamoyskiego do Pawła Manucjusza”, Pamiętniki Literackie, rocznik 4 (1905)

Korespondencja z lat 1574–1602 z Radziwiłłami, wyd. W. Nehring „Listy J. Zamoyskiego do Radziwiłłów”, Kwartalnik Historyczny 1890

Do Fulwiusa Ursina, dat. w obozie pod Gdańskiem 24 czerwca 1577; do S. Reszki, dat. we Lwowie 13 września (brak roku), w Glinianach 22 września 1589; do biskupa Piotra Dunina Wolskiego, dat. w obozie pod Pskowem 24 grudnia 1581; do M. Kromera, dat. w Zamościu 4 listopada 1584; od W. Goślickiego, dat. w Książu 26 sierpnia 1590; od. J. Ursinusa, dat. w Padwie 31 grudnia 1599; wyd. T. Wierzbowski Materiały do dziejów piśmiennictwa polskiego, t. 1, Warszawa 1900

Korespondencja z lat 1577–1604 z Radziwiłłami, wyd. A. Sokołowski „Archiwum Domu Radziwiłłów”, Scriptores Rerum Polonicarum, t. 8 (1885)

Pojedyncze listy (w całości i fragm.) z lat 1581–1582 do A. Bolognettiego, M. Kromera, wyd.: L. Boratyński Monumenta Poloniae Vaticana, t. 4 (1915); E. Kuntze i C. Nanke Monumenta Poloniae Vaticana, t. 5 (1923/1933)

9 listów z lat 1584–1600 do S. Reszki, wyd. A. Grabowski Starożytności historyczne polskie, t. 2, Kraków 1840, s. 390–404

Do S. Szymonowica, dat. w Czochowicach 13 kwietnia 1587; w Zamościu 12 marca 1593 oraz kilkanaście listów z lat 1589–1602 od S. Szymonowica, wyd. A. Bielowski „Szymon Szymonowic”, Pamiętniki AU, t. 2 (1875) i odb.

Do Zygmunta III, dat. spod Byczyny 25 stycznia 1588, wyd. A. Grabowski Starożytności historyczne polskie, t. 2, Kraków 1840, s. 79–80

5 listów z roku 1592 do Zygmunta III, wyd. E. Barwiński „Dyjaryjusze i akta sejmowe z r. 1591-1592”, Scriptores Rerum Polonicarum, t. 21 (1911)

List do Stanisława Włodka, wojewody bełskiego, dat. w Zamościu 10 listopada 1599, uniwersał dat. w Zamościu 9 listopada 1599, wyd. F. Bostel Kwartalnik Historyczny 1891

Pojedyncze listy z lat 1581–1585 od: Stefana Batorego, A. Bolognettiego, Grzegorza XIII, A. Possewina, S. Reszki, H. Rozdrażewskiego; wyd.: E. Kuntze i C. Nanke Monumenta Poloniae Vaticana, t. 5 (1923/1933); E. Kuntze Monumenta Poloniae Vaticana, t. 6 (1938), t. 7 (1938/1948-1950)

Pojedyncze listy od różnych osób z roku 1582, wyd. I. Polkowski „Sprawy wojenne króla Stefana Batorego. Dyjaryjusze, relacyje, listy i akta z lat 1576–1586”, Kraków 1887, Acta Historica Res Gestas Poloniae Illustrantia, t. 11

5 listów od S. Szymonowica z lat 1593–1602 oraz kilka listów z lat 1591–1604 od różnych osób (m.in.: A. Czahrowskiego, A. Kochanowskiego, E. Otwinowskiego, P. Skargi, J. Ursinusa), wyd. W.A. Maciejowski Piśmiennictwo polskie, t. 3 Dod., Warszawa 1852; listy od S. Szymonowica przedr. S. Węclewski przy: S. Szymonowic: Sielanki i kilka innych pism polskich, Chełmno 1864

Streszczenia listów od dygnitarzy tureckich z okresu 1578-1602(?), zob.: „Katalog dokumentów tureckich. Dokumenty do dziejów Polski i krajów ościennych w latach 1455–1672, oprac. Z. Abrahamowicz, Warszawa 1959, Katalog Rękopisów Orientalnych ze Zbiorów Pol. PAN Zakład Orientalistyki, t. 1, cz. 1.

Notaty heraldyczno-sfragistyczne, wyd. F. Piekosiński Studia, rozprawy i materiały z dziedziny historii polskiej i prawa polskiego, t. 7. II: Jana Zamojskiego notaty heraldyczno-sfragistyczne, Kraków 1907

Collectanea vitam resque gestas J. Zamoiscii… illustrantia, wyd. A. T. Działyński, Poznań 1861 (tu m.in.: De nuptiis… 1583; Oratio ab A. Burscio; M. Dresseri Epistola, 1607)

Dokumenty różne, dotyczące m.in.: nominacji, spraw majątkowych; kwity, przywileje, uniwersały – wyd. w: Archiwum Jana Zamoyskiego, t. 1 (1553-1579), wyd. W. Sobieski, Warszawa 1904; t. 2 (1580-1582), wyd. J. Siemieński, Warszawa 1909; t. 3 (1582-1584), wyd. J. Siemieński, Warszawa 1913; t. 4 (1585-1588), wyd. K. Lepszy, Kraków 1948

Dokumenty różne – zob. Katalog dokumentów Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, cz. 1, oprac. A. Fastnacht, Wrocław 1953; inne akta, dokumenty, korespondencja – w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie

Wiadomości o rękopisach podają m.in.: P. Savio „De actis Nuntiaturae Poloniae quae partem Archivi Secretariatus Status constituunt”, Watykan 1947, Studia Teologiczne XIII, s. 96 – E. Czapski „Documents polonais dans les archives des Gonzagues à Mantue”, Antemurale (Rzym), t. 3 (1956) – M. Bogucka „Polonica z XVI i XVII wieku w archiwach czeskich”, Przegląd Historyczny 1957, zeszyt 1, s. 84 – K. Lepszy, J. Tazbir „Poszukiwania naukowe na Węgrzech”, Kwartalnik Historyczny 1957, nr 2, s. 279–280 – A. Mączak „Wyniki poszukiwań źródłowych dotyczących wojny polsko-szwedzkiej 1655-1660, dokonanych w Szwecji w r. 1955”, Przegląd Historyczny 1956, zeszyt 1

List do rektora Akademii Zamojskiej, dat. na rok 1585 (wyd. M. Hornowska, Warszawa 1927, Prace Nauk. Oddz. Warsz. Komisji do Badań Dziejów Wychowania i Szkolnictwa w Polsce nr 1) nie jest autentyczny, jak stwierdził S. Łempicki (Minerwa Polska 1927).

Upamiętnienie

Pomnik Jana Zamoyskiego w Zamościu

2 lutego 1919 przy poznańskiej Miejskiej Szkole Realnej powstała drużyna harcerska, która istnieje do dziś jako szczep Poznańska Czarna Trzynastka im. het. Jana Zamoyskiego przy VIII Liceum Ogólnokształcącym oraz Aeroklubie Poznańskim.

W 1938 imię hetmana otrzymał 2 Pułk Artylerii Ciężkiej, stacjonujący w garnizonie Chełm.

Od 29 lipca 2004 hetman Jan Zamoyski jest patronem 34 Brygady Kawalerii Pancernej, stacjonującej w garnizonie Żagań.

W Lublinie działa 4 Lubelska Drużyna Wędrownicza „Czarna Czwórka” im. hetmana Jana Zamoyskiego, która należy do Związku Harcerstwa Polskiego, działająca przy Hufcu ZHP Lublin.

Jan Zamoyski jest patronem XVIII Liceum Ogólnokształcącego w Warszawie oraz II Liceum Ogólnokształcącego w Lublinie.

Ciekawostki o Janie Zamoyskim

Przyszedł na świat i dorastał jako kalwin, lecz pod wpływem swych studiów w Padwie zdecydował się konwertować na katolicyzm, zostając niezwykle gorliwym i pobożnym wyznawcą.

Jan Zamoyski ufundował miasto Zamość, wówczas ośrodek kwitnący, nazywany nawet Padwą Północy.

Był żarliwym patriotą, lecz upatrującym nadziei dla ojczyzny w rodach konkurujących z Habsburgami. To dzięki jego inicjatywie Habsburgowie nie przejęli tronu polskiego.

Hetman Jan Zamoyski był autorem trzech zwycięskich wypraw moskiewskich przeciwko Iwanowi Groźnemu. Nie działał pochopnie, ale z wielką rozwagą, przez co był niekiedy przez jemu współczesnych nazywany człowiekiem pozbawionym stosownej werwy.

Na obrazie Jana Matejki „Batory pod Pskowem” obok króla Batorego widzimy po lewej stronie stojącego dumnego hetmana i kanclerza wielkiego koronnego Jana Zamoyskiego, lecz niezadowolonego z zawieranego pokoju, gdyż był on zdecydowanym zwolennikiem kontynuacji wojny z Moskwą, aż do całkowitego zwycięstwa. Dziś uważa się, że takie całkowite zwycięstwo było całkiem możliwe do osiągnięcia.

Cytaty Jana Zamoyskiego

„Takie będą Rzeczypospolite, jakie ich młodzieży chowanie… Nadto przekonany jestem, że tylko edukacja publiczna zgodnych i dobrych robi obywateli.”

„Spójrzmy tylko na królestwo nasze, jedno z pierwszych w Europie, spójrzmy na jego siły i środki obronne, na jego dostatki, bogactwa, na wszystko, co ludziom jest potrzebne. Czegóż nam brakuje? Oto rządu silnego i ustalonego ładu prawnego, a wtedy wszystko będziemy mieli i stać będziemy silni i pewni siebie.”

„Polacy mawiali z królami swoimi otworzyście, nie okrywając nic, a zawsze im statecznie wiary dotrzymywali; w inszych ziemiach i państwach, w których milczeniem i jedwabnymi słówki wszystko pokrywano szkodliwie, nieraz długo duszony ogień spłonywał.”

„Każdy polski szlachcic powinien orientować się w zakresie głównych zasad sztuki lekarskiej.”

„Król panuje, ale nie rządzi.”